---------------------------------------------------------------------
У.ШыцЁк. "У час не вярнулЁся", "Мастацкая лЁтаратура", МЁнск, 1975
OCR & SpellCheck: Zmiy (zmiy@inbox.ru), 20 лЁпеня 2003 года
---------------------------------------------------------------------
Пройдзе час, з зямных касмадрома╝ возьмуць старт вялЁзныя зоркалёты Ё
накЁруюцца да далёкЁх галактык.
Магчыма, гэта адбудзецца ╝жо ╝ наступным стагоддзЁ, магчыма, значна
пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ╝жо цяпер хочам ведаць, што
напаткае бясстрашных астралётчыка╝ у бясконцай прасторы. Аб Ёх прыгодах,
лёсе Ё знаходках расказваецца ╝ гэтым зборнЁку фантастычных апавядання╝.
Школа стаяла на высокЁм пясчаным беразе вялЁкага возера. А вакол шуме╝
прыгожы парк. ЛЁпы, клёны, ясенЁ былЁ акуратна падстрыжаны. Садо╝нЁк каза╝,
што менавЁта ╝ гэтым Ё ёсць прыгажосць.
А я, калЁ глядзе╝ на пасыпаныя жо╝тым пяском сцежкЁ Ё яркЁя, як агонь,
клумбы, успамЁна╝ карцЁну, што вЁсела ╝ школьным вестыбюлЁ. Прыгожая, яна
╝сё ж нЁколЁ нЁ ╝ кога не выклЁкала жадання пабываць на той палянцы, што
раптам адкрылася сярод лесу, цЁ акунуць руку ╝ серабрысты крынЁчны ручаёк.
КарцЁна ёсць карцЁна, у ёй не хапае жыцця, а можа, проста руху. Так Ё з
паркам. У сваёй падстрыжанай прыгажосцЁ ён страцЁ╝ гало╝нае. Нам чамусьцЁ
больш падаба╝ся востра╝ на возеры. Лес там захава╝ся ╝ сваЁм першабытным
выглядзе. Кусты былЁ густыя, як зараснЁкЁ ╝ джунглях. Непрыбраныя вываратнЁ
нагадвалЁ ╝ па╝змроку сЁлуэты нейкЁх дагЁстарычных жывёлЁн.
Кожны клас ме╝ на востраве свой улюбёны куток. Там збЁралЁся, гулялЁ,
марылЁ, спрачалЁся. Нашым месцам была абкружаная густым арэшнЁкам палянка,
пасярэдзЁне якой расла серабрыстая таполя. Яна была вельмЁ старая, бо, нават
пабра╝шыся за рукЁ ╝пяцёх, мы ледзь маглЁ абхапЁць яе ствол. Метры за два ад
зямлЁ ва ╝се бакЁ адыходзЁлЁ то╝стыя галЁны. Мы любЁлЁ сядзець тут
надвячоркам, схаваныя змрокам Ё гушчаром ад усяго свету.
Хлопцы з Ёншых класа╝ прыходзЁлЁ на востра╝ са сваЁмЁ наста╝нЁкамЁ. Мы
ж амаль за╝сёды адны. Не таму, што не любЁлЁ свайго наста╝нЁка. Ён бы╝
добры, ласкавы. Але часам ён не разуме╝ або не хаце╝ разумець нас. Мы, як Ё
╝се ╝ нашай школе, трызнЁлЁ аб космасе. ВыхавацелЁ астатнЁх груп расказвалЁ
дзецям пра падарожжы да планет Ё зорак, вазЁлЁ Ёх на касмадромы, а
адпра╝ляючыся на экскурсЁЁ ╝ А╝стралЁю цЁ на Вогненную Зямлю, абавязкова
заказвалЁ месцы на ракетаплане. Ад нашага ж наста╝нЁка мы чамусьцЁ нЁколЁ не
чулЁ нЁ слова пра самыя цЁкавыя палёты. Нават калЁ ╝ час аднаго ╝рока
прыйшло паведамленне, што вяртаецца экспедыцыя з Тау КЁта, ён, як звычайна,
не пракаменцЁрава╝ навЁну.
Уся Зямля радавалася, Ё толькЁ ён адзЁн, здавалася, застава╝ся
абыякавым. Гэта нас здзЁ╝ляла Ё, што казаць, кры╝дзЁла. Бо мы паважалЁ Ё
любЁлЁ свайго наста╝нЁка. Ён бы╝ уважлЁвы да кожнага з нас, расказва╝ многа
цЁкавага. А веда╝ ён столькЁ, колькЁ, як нам часам думалася, на ЗямлЁ больш
не можа ведаць нЁхто. Але абыякавасць да космасу мы не маглЁ дараваць
нЁкому. ╤ ╝ нас з'явЁлася ад наста╝нЁка таямнЁца...
ЦЁ веда╝ наста╝нЁк пра яе? Напэ╝на. Ён разуме╝ нас лепш за нас самЁх.
Мы часам забывалЁ, што яму ╝жо недзе пад дзевяноста - такЁ ён бы╝ выдумшчык
Ё завадатар. ТолькЁ быццам знарок не хаце╝ за╝важаць нашы касмЁчныя мары Ё
планы. КалЁ нават на ╝роках здаралася праходзЁць тэмы, звязаныя з гЁсторыяй
асваення космасу, ён абавязкова кЁда╝ фразу:
- Штурм космасу - не рамантыка, сябры. Гэта цяжка нават дарослым.
- Навошта наста╝нЁк нас палохае? - больш за ╝сЁх абура╝ся Сашка Шарай.
РазважлЁвы МЁшка Патупчык супакойва╝ яго:
- Каб зразумець космас, трэба пабываць у прасторы.
Мы згаджалЁся з МЁшкам. Адкуль было нашаму наста╝нЁку ведаць, што такое
палёт да зорак, калЁ ён зусЁм зямны чалавек. Ну хто яшчэ ╝ наш час, акрамя
нашага наста╝нЁка, мог узяць кЁёк Ё пайсцЁ на цэлы дзень у стэп? Ён клЁка╝ Ё
нас з сабой. Аднаго разу мы было пайшлЁ. ╤ што ╝бачылЁ? Бясконцае
аднастайнае поле, на якЁм каласЁлася аксамЁтная пшанЁца, Ё жаваранка╝ у
небе. Што тут незвычайнага? ТолькЁ наш наста╝нЁк захапля╝ся ╝сЁм гэтым. Ён
спыня╝ся на якЁм-небудзь пагорку, падставЁ╝шы твар сонцу, Ё слуха╝, як
шапацела збажына, як аднекуль з сЁняй безданЁ неба лЁлася жа╝руковая песня
вясны Ё цяпла. Твар наста╝нЁка нЁбы памаладзе╝, Ё на вуснах блукала
трапяткая даверлЁвая ╝смешка. А мы сумавалЁ. ╤ дадому вярнулЁся стомленыя,
ма╝клЁвыя. Наста╝нЁк паглядзе╝ на нас з нейкЁм жалем Ё, развЁтваючыся,
уздыхну╝.
Не╝забаве надышлЁ экзамены. Мова Ё фЁзЁка, лЁтаратура Ё матэматыка...
Наста╝нЁк бы╝ увесь час з намЁ, дапамага╝ нам, Ё мы зно╝ здзЁ╝лялЁся, як ён
многа ведае.
А потым бы╝ экзамен па гЁсторыЁ. Каб зрабЁць наста╝нЁку прыемнае, я
вырашы╝ напЁсаць пра старажытную Русь, пра гарачыя бойкЁ нашых продка╝ са
стэпавымЁ качэ╝нЁкамЁ. Мне хацелася, каб наста╝нЁк убачы╝ любы свайму сэрцу
шырокЁ стэп, по╝ны сонца Ё прасторы.
Сачыненне, вЁдаць, спадабалася наста╝нЁку. Ён слуха╝, заплюшчы╝шы вочы,
кЁва╝ часам, нЁбы ╝ знак згоды, галавой, а калЁ я скончы╝ чытаць, ён не
ста╝, як рабЁ╝ гэта часта, дапа╝няць. Ён не пахвалЁ╝ мяне, не ╝ яго правЁлах
было хвалЁць чалавека, якЁ выкана╝ свой абавязак. Ступень сваёй
задаволенасцЁ ён выказва╝ толькЁ адзнакамЁ. Мне вышэйшы бал не паставЁ╝.
Чаму? Нешта, вЁдаць, было не так. Але трэба прадумаць гэта спачатку самому,
што было "не так".
Крыху расчараваны ацэнкай, я не адразу пачу╝, аб чым расказвае Сашка. А
прыслуха╝шыся, абуры╝ся. Яшчэ загадзя мы дамовЁлЁся не закранаць у сваЁх
работах таго, што мае дачыненне да касмЁчных палёта╝. ╤ раптам Сашка парушы╝
дагавор. Навошта гэты выклЁк наста╝нЁку? ВЁдаць, пра гэта падумалЁ Ё
астатнЁя хлопцы. Бо ╝ класе ╝сталявалася незвычайная цЁшыня. Я не адрыва╝
позЁрку ад наста╝нЁка, шука╝ на яго твары кры╝ду, абурэнне цЁ што-небудзь
такое яшчэ. ╤ не знаходзЁ╝. Ён Ё Сашку слуха╝, як няда╝на мяне, - уважлЁва,
засяроджана.
Сашка бы╝ разумны хлопец. Я слуха╝ Ё дума╝, дзе ён назбЁра╝ столькЁ
звестак? Але самае гало╝нае нас чакала, аказваецца, наперадзе. Сашка╝ голас
раптам зазвЁне╝, як струна, якая вось-вось парвецца:
- У жыццЁ было нямала выпадка╝, калЁ космас пакара╝ся юным!
Гэта было прыгожа сказана. Але ╝ мяне асабЁста не было ╝пэ╝ненасцЁ, што
так здаралася на самай справе. Як нЁ кажыце, а ╝ космас адпра╝ляюць толькЁ
дарослых. Бо трэба спачатку школу скончыць, Ё спецыяльнасць набыць, Ё
падрыхто╝ку прайсцЁ. ЦЁ ж мала гадо╝ на гэта пойдзе? Канечне, Ё мне Ё Сашку
не хочацца чакаць, пакуль мы вырасцем. Гэта ж калЁ яшчэ будзе!.. Аднак ёсць
на свеце рэчы, якЁя, на жаль, ад нас не залежаць. ╤ я падума╝, што Сашка
дарэмна зрабЁ╝ гэты свой выпад.
А Сашка падышо╝ да наста╝нЁкавага стала Ё нацЁсну╝ кнопку. На вокны
апусцЁлЁся чорныя шторы. У класе на секунду стала цёмна. Мы не паспелЁ нават
крыкнуць Сашку, каб ён не дурэ╝, як засвяцЁ╝ся экран. На гэтым экране кожны
вучань можа пЁсаць, чарцЁць схемы, застаючыся за сваёй партай.
Я падума╝, што Сашка вернецца зараз да сваёй парты Ё намалюе нейкую
Ёлюстрацыю да даклада. Але я памылЁ╝ся. Сашка мЁну╝ сваю парту Ё падышо╝ да
праекцыйнага апарата, нешта ╝ставЁ╝ туды, пакруцЁ╝, Ё экран ажы╝. Мы ╝бачылЁ
рубку касмЁчнага карабля, цэнтральны пульт, над якЁм схЁлЁ╝ся пажылы сЁвы
чалавек, а побач з Ём стая╝... хлопчык. Яму было крыху меней, чым нам, гадо╝
дзесяць або адзЁнаццаць.
З нашых грудзей вырва╝ся дружны ╝здых захаплення Ё, напэ╝на,
зайздрасцЁ. Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвалЁся нават
марыць уголас, калЁ збЁралЁся каля сваёй таполЁ.
- ЦЁшэй вы! - крыкну╝ Сашка. Ён назва╝ экспедыцыю, зорку, ля якой яна
пабывала, год, калЁ вярнулася на Зямлю. Напэ╝на, гэта былЁ цЁкавыя звесткЁ.
Але для мяне Ёх у той час быццам не Ёснавала. Я не мог адарваць вачэй ад
маленькага касмана╝та. Я ╝явЁ╝ сябе на яго месцы, Ё ╝ грудзях зрабЁлася
горача.
Праз Ёмгненне я адчу╝, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыбора╝, на
экранах свецяцца чужыя зоркЁ, у тэлескоп, напэ╝на, можна ╝бачыць Ё планеты
гэтых зорак. А хлопчык нЁбы нЁчога гэтага не за╝важае. Ён пазЁрае некуды
╝бок, Ё ╝ся яго фЁгура выказвае пакорлЁвую цярплЁвасць. Можа, ён хворы?
Тым часам Сашка скончы╝ сваё выступленне. Ён зно╝ падышо╝ да стала
наста╝нЁка, нацЁсну╝ кнопку. Шторы папа╝злЁ ╝верх. У клас хлынула вясёлае
сонечнае святло.
- Ты больш нЁчога не дабавЁш, Саша? - спакойна, як за╝сёды, калЁ мы, на
яго думку, сказалЁ не ╝сё, што павЁнны былЁ сказаць, спыта╝ наста╝нЁк.
- Было мала часу, каб дакапацца ╝ архЁве да далейшых падзей. Але
╝пэ╝нены, што хлопчык, калЁ вырас, ста╝ славутым касмана╝там, лепшым за
Ёншых. У яго ж такая практыка!
Мы чакалЁ, што наста╝нЁк зараз паставЁць адзнаку Ё выклЁча наступнага.
Мы памылЁлЁся.
Наста╝нЁк нечакана папрасЁ╝:
- Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямнЁ╝ клас.
На экране зно╝ з'явЁлася рубка зоркалёта, штурман Ё хлопчык.
НейкЁ час наста╝нЁк ма╝ча╝. А калЁ загавары╝, у класе адразу стала
цЁха, аж да звону ╝ вушах.
- У той час, калЁ хлопчык пача╝ помнЁць сябе, - гавары╝ наста╝нЁк, -
"Алтай" вярта╝ся ╝ Сонечную сЁстэму. Да дому заставалася шэсць незалежных
гадо╝. Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - нЁбы музыка. Яны ж ужываюцца
толькЁ ╝ прасторы, дзе вакол гараць незнаёмыя зоркЁ, Ёснуюць невядомыя
планеты, дзе можна чакаць сустрэчы з чужымЁ цывЁлЁзацыямЁ. Усё гэта Ёснуе Ё
для касмана╝та╝. Але для Ёх акрамя гэтага яшчэ ёсць Ё час. Той самы,
незалежны, у адной назве якога крыецца ╝сё. Яго нельга нЁ паскорыць, нЁ
замарудзЁць. Ён такЁ, якЁ ёсць.
Гэта ведалЁ дарослыя. А хлопчыку тады было яшчэ ╝сё ро╝на. Яму на
караблЁ было цЁкава ╝сё: Ё як самЁ па сабе адчыняюцца дзверы, варта толькЁ
падысцЁ да Ёх, Ё як робат-нянька ходзЁць за Ём следам, не даючы забрацца па
лесвЁцы ╝ машынную частку, Ё многае Ёншае. Хлопчык нарадзЁ╝ся на караблЁ. У
яго было шмат цацак: яму Ёх рабЁлЁ Ё дарослыя, Ё робат. ЦацкЁ былЁ працягам
карабельнага жыцця. Гэта былЁ маленькЁя ракеты, усюдыходы, робаты Ё многае
Ёншае, што, толькЁ большага памеру, знаходзЁлася ╝ карыстаннЁ дарослых.
Хлопчык не здзЁ╝ля╝ся. Ён лЁчы╝, што так Ё павЁнна быць. Дарослыя большыя,
таму ╝ Ёх Ё цацкЁ большыя. Ён толькЁ часам пыта╝ся, чаму дарослых на караблЁ
многа, а ён за╝сёды адзЁн.
Нарэшце (а здарылася гэта пасля до╝гай дыскусЁЁ дарослых, пра гэта
хлопчык даведа╝ся значна пазней) яму паказалЁ фЁльмы аб ЗямлЁ.
У першы раз родная планета не ╝разЁла яго. Ён глядзе╝ спакойна, а пасля
спыта╝: "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркалёце бы╝ такЁ куток, дзе раслЁ
сапра╝дныя дрэвы. Яму нЁчога не тлумачылЁ, толькЁ фЁльма╝ больш не
паказвалЁ.
А яму чамусьцЁ вельмЁ захацелася паглядзець хоць яшчэ адзЁн такЁ фЁльм.
╤ аднойчы, падгавары╝шы робата, хлопчык пайшо╝ у бЁблЁятэку. Робату гэтага
не забаранЁлЁ, не ╝вялЁ ╝ праграму, Ё ён хутка знайшо╝ нейкЁ фЁльм, зняты на
ЗямлЁ.
Хлопчык зно╝ убачы╝ тое, што ён лЁчы╝ вялЁкЁм дэндрарыем. "Для
дарослых", - падума╝ ён, уражаны памерамЁ. ╤ тут жа схамяну╝ся: сярод дрэ╝
Ёшо╝ такЁ ж хлопчык, як ён, а мо Ё яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дзЁ╝на
Ё чамусьцЁ выклЁкала незразумелае жаданне некуды пабегчы. Хлопчык заста╝ся
на месцы, ён веда╝, што адсюль можна пабегчы толькЁ ╝ дэндрарый. А гэтага
яму не хацелася зараз. Ён упершыню падума╝, што дэндрарый - тая ж цацка, але
для дарослых.
Пакуль ён так разважа╝, дзяцей на экране пабольшала. Яны бегалЁ,
скакалЁ, лавЁлЁ адно аднаго. ╤ смяялЁся - гучна, весела, як нЁхто не смяя╝ся
на зоркалёце. Хлопчык пераста╝ глядзець на экран Ё сказа╝ робату: "Хачу да
дзяцей". На караблЁ больш дзяцей не было, Ё робат павё╝ хлопчыка да бацькЁ.
Бацька ╝важлЁва выслуха╝ яго блытаны расказ пра фЁльм, потым пакла╝ яму
на галаву вялЁкую Ё цёплую руку Ё неяк цераз сЁлу сказа╝: "Засталося шэсць
незалежных гадо╝. Тады..." Ён не растлумачы╝, што будзе тады.
╤ хлопчык спыта╝: "А калЁ будзе гэта тады?" Бацька мо╝чкЁ павё╝ яго ╝
каюту, паваражы╝ над электроннай машынай, Ё з яе выпа╝зла белая стужка з
мноствам чорненькЁх рысачак. Бацька пакорпа╝ся ╝ сваЁх кЁшэнях, потым у
шуфлядцы Ё нарэшце знайшо╝ маленькую палачку. Гэтай палачкай ён зрабЁ╝ на
стужцы з першай рысачкЁ крыжык Ё адда╝ яе сыну. "Кожны дзень, - пача╝ бы╝
ён, але ╝спомнЁ╝шы, што хлопчык не ╝я╝ляе сабе дзень, паправЁ╝ся: - Кожны
раз, як прагучыць вялЁкая сЁрэна, будзеш ставЁць тут адзЁн крыжык. Як
паставЁш усе, тады мы прыляцЁм на Зямлю, Ё ты пойдзеш да дзяцей". Ён яшчэ
раз пагладзЁ╝ сына па галаве Ё выйша╝.
А хлопчык пача╝ разглядаць стужку. Ён хутка наставЁ╝ бы на ёй крыжыка╝
Ё пабег бы на Зямлю ╝ вялЁкЁ дэндрарый. Але бацька загада╝ чакаць сЁгналу
сЁрэны. Хлопчык веда╝, што старэйшых трэба слухацца. Ён толькЁ аднойчы
паставЁ╝ лЁшнЁ крыжык. Усе астатнЁя разы рабЁ╝, як каза╝ бацька, хаця ╝рэшце
яму ╝жо надакучыла чакаць.
Рысачак заставалася так многа, што ён не мог Ёх нават пералЁчыць Ё не
веры╝, што Ёх калЁсьцЁ не стане. РысачкЁ снЁлЁся яму, калЁ ён кла╝ся спаць.
╤, уста╝шы, клЁка╝ робата Ё адпра╝ля╝ся ╝ бЁблЁятэку. Цяпер там бы╝ толькЁ
адзЁн фЁльм, той самы, што ён глядзе╝ некалЁ самавольна. Але Ёншага хлопчыку
Ё не трэба было. Ён мог Ё гэты глядзець многа раз запар, кожны раз
знаходзячы нешта новае, жаданае Ё цЁкавае...
Наста╝нЁк змо╝к. У блакЁтным па╝змроку мы бачылЁ толькЁ яго постаць,
высокую, шыракаплечую, Ё гордую галаву з пасЁвелымЁ валасамЁ.
Ма╝чалЁ Ё мы, захопленыя расказам, здзЁ╝леныя тым, што, аказваецца, наш
наста╝нЁк ведае Ё гэтую не любЁмую Ём тэму. Нарэшце МЁшка парушы╝ цЁшыню:
- Ён потым сустрэ╝ся з дзецьмЁ?
Наста╝нЁк павярну╝ся да экрана, Ё мы ╝бачылЁ, як ён пакЁва╝ галавой.
Потым пачулЁ:
- Зоркалёт вярну╝ся пазней. Была аварыя. А хлопчык... Ён тады ╝жо
вырас.
Нам стала шкада хлопчыка, якЁ нЁ разу не пагуля╝ са сваЁмЁ равеснЁкамЁ.
АдзЁн Сашка сказа╝:
- Ну Ё што? Затое яму лягчэй было вярнуцца ╝ космас.
- Ён заста╝ся на ЗямлЁ, - адказа╝ наста╝нЁк. ╤ мне здалося, што яго
голас задрыжа╝. Але мне гэта, напэ╝на, толькЁ здалося. Праз момант наста╝нЁк
дада╝: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудо╝ную, цудо╝ную Зямлю!
- А той хлопчык, - вырвалася ╝ мяне, - дзе ён зараз?
ФЁранкЁ папа╝злЁ ╝верх. Зно╝ стала светла. Наста╝нЁк стая╝ за сталом,
пазЁраючы вышэй нашых гало╝. ╤ мне здалося... Мне здалося, што наш наста╝нЁк
вельмЁ падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... Ё на самога хлопчыка...
Популярность: 52, Last-modified: Sun, 26 Oct 2003 09:53:16 GmT